راه اندازی خط تولید اسانس گیری

اسانس ها یا essential oils روغن های فرار و بسیار معطری، حاوی ترکیبات ترپنی هستند، که در دانه ها، پوست، ساقه، ریشه، گل ها و سایر قسمت های گیاهان یافت می شوند. فعالیت های ضد میکروبی و آنتی اکسیدانی اسانس ها، به عنوان ریشه بسیاری از کاربردها از جمله نگهداری مواد غذایی فرآوری شده و تازه، درمان های طبیعی و داروها عمل می کند. در این مقاله به بررسی صفر تا صد خط تولید اسانس گیری می پردازیم.

مزیت های خط تولید اسانس گیری:

کشور ما به لحاظ اقلیمی و جغرافیایی پتانسیل بالایی برای کشت و فرآوری گیاهان دارویی دارد، و بر اساس گزارش موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع وابسته به وزارت کشاورزی، حدود 8000 گونه گیاه دارویی در ایران وجود دارد، که از این تعداد 2000 گیاه منحصراً در داخل کشور می روید. فرآوری این گیاهان در داخل کشور و تبدیل آن ها به محصولات دارای ارزش افزوده بالاتر، می تواند منجر به کاهش هزینه‌ها و هدررفت محصولات، اشتغال پایدار و رونق اقتصادی شود.

امروزه علاقه و اقبال مردم به گیاهان و محصولات سلامت محور، موجب افزایش رقابت در این مارکت شده است. از یک طرف تحقیقات بیوتکنولوژیک در حال افزایش است، و از طرفی سبد شرکت ها درحال تغییر و جهت گرفتن به سمت محصولات سالم است. اکثر این محصولات قابلیت تولید و فرآوری کاملا داخلی را دارند، زیرا هم مواد اولیه کاملا بومی است و هم دانش فنی و تسلط بر علوم روز، با سرعت بالایی درحال رشد است. از همه مهمتر، برخی اسانس ها جایگزین های بسیار مناسبی برای روغن ها و اسانس های گران قیمت وارداتی هستند.  

می توان گفت مارکت اسانس های گیاهی تقریبا از حالت سنتی خارج شده، به طوری که اسانس های گیاهی را در فرموله های صنعتی بسیار زیادی در بازار میتوانید ببینید و تقاضای اسانس های مختلف رو به افزایش است. البته کاربرد اسانس ها به دارو و درمان ختم نمی شود، بلکه در سال های اخیر ظرفیت گیاهان دارویی برای بسیاری از صنایع از جمله صنایع غذایی و نوشیدنی، مکمل های ورزشی و دارویی، آرایشی، بهداشتی و غیره شناخته شده است و بازار این گیاهان از قبل هم پر رونق تر شده است.

این در حالیست که تولید محصولات سلامت محور و فرآوری شده با گیاهان دارویی و زیستی در شرکت های بزرگ و معتبر خارجی بسیار رایج تر است و تولیدات بسیاری از شرکت های بزرگ در حوزه های مختلف صنعتی به این سمت گرایش پیدا کرده اند. همین امر می تواند نشان دهنده سمت و سوی بازار داخلی نیز باشد. از طرفی هزینه تولید و فرآوری اسانس ها، نسبت به حاشیه سود آن ها بسیار مناسب است.

اسانس های گیاهی، کابرد وسیعی در صنایع مختلف دارند، بنابراین میزان تقاضای آن ها روز به روز در حال افزایش است، و می توانند یک منبع درآمد مطمئن و پایدار ایجاد کنند. با این حال هنوز فرصت های خالی زیادی برای ورود به این حوزه وجود دارد، زیرا  ظرفیت های صنعتی بسیاری از گیاهان در ایران، به طور کامل شناخته نشده است. برای مثال کاربرد اسانس گیاه زعفران، صرفا در صنایع غذایی شناخته شده است و مصرف بالایی هم دارد، در صورتی که کاربردهای بسیار بیشتری در صنایع آرایشی و مراقبت پوستی و همینطور داروسازی دارد و یا خواص اسانس گیاه خارمریم به خوبی در صنعت داروسازی ایران شناخته شده است و توسط شرکت های داروسازی زیادی استفاده می شود، اما این گیاه ظرفیت های صنعتی دیگری از جمله تولید محصولات آرایشی، بهداشتی، غذایی، خوراک دام، آفت کش ها و … نیز دارد.

کاربرد صنعتی اسانس ها:

کاربردهای متنوعی برای اسانس ها وجود دارد. به عنوان مثال، روغن‌های ضروری قرن‌ها توسط انسان از طریق رایحه‌درمانی استفاده می‌شده است، که در آن افراد روغن‌های ضروری را برای مزایای درمانی استنشاق می‌کنند. اما امروزه با پیشرفت صنعت اسانس ها در صنایع مختلف و برای اهداف مختلفی استفاده می شوند، که در اینجا تعدادی از این کاربردها را ذکر می کنیم:

• غذا و نوشیدنی
• پزشکی و داروسازی
• صنایع آرایشی و مراقبتی پوست و مو
• تولید مواد بهداشتی مانند شوینده ها ، خمیر دندان، خوش بو کننده ها
• تولید محصولات دورکننده حشرات و یا حشره کش ها
• آروماتراپی (رایحه درمانی) و ماساژ درمانی
• عطر و ادکلن سازی
• طعم دهنده های دارویی
• جایگزین نگهدارنده های شیمیایی در صنایع غذایی و دارویی
• خوراک دام

فضای مورد نیاز:

بطور کلی برای یک واحد اسانس گیری به فضای خیلی زیادی نیاز نداریم، البته متراژ فضا به حجم تولید وابسته است و در فضایی 40 متری هم قابل اجرا است. که این فضا شامل موارد زیر است:

• انبار مواد اولیه
• سکوی اسانس گیری

 دستگاه ها و تجهیزات مورد نیاز:

دستگاه خشک کن: در حجم های کم می توان از آفتاب هم استفاده کرد! اما شرایط مناسب خشک کردن، کیفیت اسانس را حفظ می کند.

دستگاه اسانس گیری: که در دونوع 1. کارگاهی یا خانگی و 2.صنعتی وجود دارند. دستگاه های اسانس گیری معمولا به منبع تولید حرارت، دیگ آب جوش، پمپ خلا، جداکننده و شیر تخلیه مجهز هستند.

دستگاه پرکن: برای کسب و کارهای بزرگتر و تولید در حجم های بالاتر می توان از دستگاه های تمام اتوماتیک استفاده کرد، اما در واحدهای کوچکتر حتی می توان این دستگاه را حذف کرد یا از مدل های دستی استفاده کرد.

دستگاه های اسانس گیری در حجم های متفاوتی ارائه می شوند، و از مصرف خانگی تا صنعتی را شامل میشود. حجم مخزن دستگاه ها معمولا از ۴۰ لیتر تا ۱۵۰۰ لیتر است، که البته معمولا قابل سفارش است و می تواند در حجم های کوچکتر و بزرگتر هم ارائ ه شود (۴۰/۱۱۰/۲۰۰/۴۰۰۶۵۰/۱۰۰۰/۱۵۰۰).
حجم ایده ال و مقرون به صرفه معمولا ۴۰۰ لیتریست که قیمتی بین ۷۰تا۸۰ میلیون تومان دارد.
البته با توجه به حجم قیمت ها هم متفاوت است (بین ۱،۶۰۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان) و بسته به مصرف خانگی و صنعتی می توانید اسانس گیری را انجام‌دهید.
در دستگاه هایی با مخزن ۱۰۰۰ لیتر حدود ۶۰تا۸۰ لیتر اسانس تولید میشود، که تقریبا با دیگ بخار فولادی ۹۵ میلیون تومان و ‌با دیگ استیل ۱۰۰ میلیون تومان است.

نگاهی دقیق به بازار اسانس در ایران:

تا قبل از سال 93 و تحریم های گسترده ای که اعمال شد و قیمت کالاهای وارداتی افزایش پیدا نکرده بود، اکثر اسانس های بازار ایران، وارداتی بودند. ولی با شرایط بوجود آمده و جهش های قیمتی وحشتناک همه دست به دست هم دادند و باعث شدند چرخ اقتصاد داخلی رونق پیدا کند و تولید داخلی به صرفه شود. به طور مثال در سال 92 قیمت اسانس نعنا فلفلی تولید داخل 220 هزار تومان بود و مدل وارداتی آن 120هزارتومان، اما در سال 93 که قیمت اجناس وارداتی افزایش پیدا کردند، اسانس نعنا فلفلی تولید داخل 250هزارتومان و اسانس وارداتی نیز 250هزارتومان شد، و از لحاظ قیمتی با یکدیگر برابر شدند.

هم اکنون ایران بیشترین صادرات زعفران، گل محمدی، شیرین بیان و گشنیز را دارد، که متاسفانه 80 تا 90 درصد صادرات گیاهان دارویی از کشوربه صورت فله ای و تنها 10 درصد به صورت اسانس و عصاره است.

دیگر گیاهان مهمی که پتانسیل صادرات را دارند شامل: زیره سبز، آویشن، بادرنجبویه، انیسون ، بابونه، بومادران، گل ختمی، زوفا، مریم گلی، کتیرا، آنغوزه، تلخ بیان، مورد، برگ کنار، سقز، علف گاویان، گل ساعتی، باریجه، حنا، انزروت، ماریتیغال و شکرتیغال هستند.

مهمترین کشورهایی که مقصد صادراتی گیاهان دارویی و اسانس ایران به حساب می آیند : پاکستان، امارات متحده عربی، آلمان، ژاپن، چین، آمریکا، انگلستان، مجارستان، هند، ترکیه، بحرین، کویت، قطر، کانادا، عراق و سوئد می باشند.

ترکیبات ترپنی برخی اسانس ها

گیاه	قسمت مورد استفاده	درصد اسانس	ترکیب اصلی	درصد ترکیب اصلی
اکالیپتوس	برگ تازه	3–1	سینتول(اکالیپتول)	85-70
زنجبیل	ریشه خشک شده	1/5- 3	زینجبرن	34
اسطخدوس	اندام هوایی تازه	3/0- 1	لینالول	38-25
لیمو	پوست خشک شده میوه	1/0- 3	لیمونن	80-60
گل محمدی	گل تازه	03/0- 02/0	سیترونلول ژرانیول	36 17

دلیل اصلی تفاوت قیمت اسانس ها چیست؟

همانطور که از این جدول می توان استنباط کرد، هر چقدر درصد اسانس در یک گیاه کمتر باشد، اسانس گیری از گیاه سخت تر بوده و حجم اسانس استحصال شده نیز کمتر است؛ در نتیجه ارزش آن اسانس بالاتر خواهد بود و قیمت بالاتری هم در بازار دارد.

تعدادی از مهم ترین گیاهان اسانس دار در جهان و کاربرد آنها

نام	اندام مورد استفاده	مهمترین کاربردها
پرتغال	پوست میوه	نوشیدنی،چاشنی،عطر، رایحه درمانی
لیمو ترش	پوست میوه	نوشیدنی،چاشنی،عطر، رایحه درمانی
لیموترش شیرازی	پوست میوه	نوشیدنی،چاشنی،عطر، رایحه درمانی
نعناع	اندام هوایی	نوشیدنی،چاشنی،عطر، رایحه درمانی، دارو
اکالیپتوس	برگ	چاشنی، عطر، دارو
میخک	غنچه،برگ	چاشنی، عطر، بی حس کننده
اسطخدوس(لاوندر)	گل	عطر، دارو، رایحه درمانی
انگورک		چاشنی، دارو
انیسون(بادیان رومی)		چاشنی،دارو،عطر، رایحه درمانی
بابونه آلمانی		چاشنی،دارو، عطر، رایحه درمانی
بابونه رومی		چاشنی، رایحه درمانی
بادام	مغز دانه	چاشنی
بهارنارنج		چاشنی، عطر، رایحه درمانی
تربانتین(صمغ کاج)	صمغ درخت	عطر، رنگ سازی
جوز هندی	مغزدانه	چاشنی، عطر، رایحه درمانی
چوب صندل	چوب	عطر، رایحه درمانی

و اما از هرچه بگذریم نمی توانیم از آماری که درمورد سهم اسانس های طبیعی در تولید جهانی می گوید بگذریم. بهرحال تا دستمون تو آمار نباشه نمیتونیم در مورد بازار تضمین درستی بگیریم!

اسانس ها با بخار دادن یا پرس قسمتی از گیاه به منظور تولید روغن آن ایجاد می شوند. بسته به نوع اسانسی که می خواهید ایجاد کنید، ممکن است گل، پوست، برگ یا میوه گیاه برای این فرآیند استفاده شود و همچنین روش مورد استفاده نیز، متفاوت است.

به عنوان مثال، پوست مرکبات که به عنوان مواد زائد از صنعت آب‌میوه‌سازی به دست می‌آید، تحت فشار سرد، خرد کردن پوست خارجی و متعاقباً برای جداسازی مواد گیاهی و به دست آوردن مایع، تخلیه می‌شود. هنگامی که یک اسانس ساخته می شود، اغلب با یک روغن حامل مانند روغن جوجوبا ترکیب می شود تا محصولی آماده برای استفاده ایجاد شود.

انواع روش های استخراج اسانس :

• تقطیر(گلابگیری)
• فشردن یا پرس سرد ( برای مرکبات به کار می رود)
• عصاره گیری

فشردن(پرس سرد): در روش فشردن در دمای محیط و بدون اعمال دما، اسانس به سرعت اکسیده می شود.

تقطیر با آب: برای گیاهانی به کار می رود، که در اثر جوشاندن با آب، ترکیبات اسانس آن تخریب نشود، در این روش گیاه مستقیما در داخل آب حرارت داده می شود. مرکبات را نمی توان با این روش اسانس گیری کرد، به دلیل آنکه ترکیبات آن ها در کنار بخار آب و گرما تخریب می شود، در نتیجه مرکبات با روش فشردن اسانس گیری می شود.

تقطیر با آب و بخار آب: روش معمول استخراج، تقطیر با بخار است. این روش در مورد گیاهانی به کار می رود، که ممکن است در اثر حرارت مستقیم برخی ترکیبات مفید آن ها تخریب شود.

شما میتوانید به راحتی روغن های ضروری را از طریق فرآیند تقطیر با بخار ایجاد کنید. برای شروع با شرح مختصری از نحوه عملکرد تقطیر با بخار، می تواند مفید باشد. در این فرآیند مواد گیاهی در معرض بخار قرار می گیرند و گرمای موجود در این بخار باعث تبخیر روغن موجود در مواد گیاهی می شود. بخارات ایجاد شده، پس از گرم شدن تا نقطه تبخیر، سرد می شوند و این باعث تراکم بخار آب و اسانس می شود. از آنجایی که آب و روغن با هم مخلوط نمی شوند، پس از تکمیل این فرآیند می توان آنها را به راحتی جدا کرد.

نکاتی که هنگام اسانس گیری باید رعایت کنید:

• اسانس گیری یکی از فعالیت های حوزه سلامت است؛ بنابراین اگر گیاهانی که پرورش می دهید، یا خریداری می کنید،  در معرض آفت کش ها، علف کش ها یا کودهای شیمیایی قرار نگرفته باشند و به قولی ارگانیک باشند، قطعا بازار بهتری خواهید داشت. هنگام استفاده از تقطیر با بخار، ممکن است مواد شیمیایی موجود در کودها به داخل روغن هایی که جمع آوری می کنید نفوذ می کنند و کیفیت اسانس را پایین می آورند.
• دانستن زمان برداشت گیاهان، یعنی زمانی که هر گیاه بالاترین سطح اسانس خود را داراست،  نیز مهم است و کیفیت اسانس را تحت تاثیر قرار می دهد. همیشه بهتر است گیاهان خود را بین زمان درست قبل از گلدهی تا زمانی که حدود نیمی از گل ها باز می شوند، برداشت کنید. با این حال، چند استثنا در این قاعده وجود دارد. مثلا اسطوخودوس زمانی بهتر برداشت می شود که حدود نیمی از گل ها از قبل باز شده و پژمرده شده باشند و گیاه رزماری بهتر است در حالت شکوفه کامل برداشت شود.
• گیاهان یکساله را می توان چندین بار در طول تابستان یا فصل رشد تا حدود چهار اینچ از زمین قطع کرد. با این حال، گیاهان چند ساله نباید تا تقریباً پایان فصل رشد برداشت شوند. اگر از گیاهانی که در فصل زمستان رشد می کنند، برای تهیه اسانس استفاده می کنید، مطمئن شوید که عاری از کپک، قارچ یا سایر بیماری ها هستند.
• قبل از اسانس گیری از گیاهان باید اجازه دهید خشک شوند، به این ترتیب اسانس باکیفیت تری خواهید داشت. البته خشک کردن گیاهان در محیط خیلی گرم می تواند به اسانس های فراری که می خواهید استخراج کنید آسیب برساند.

چشم انداز بازار اسانس های گیاهی:

رشد بازار اسانس ها را می توان به افزایش استقبال تولیدکنندگان برای تولید محصولات سلامت محور نسبت داد، که ناشی از تغییر ذائقه مصرف کنندگان است. درواقع پذیرش گسترده اسانس ها، در کاربردهای صنعتی، تجاری و خانگی نیز بازار جهانی را هدایت می کند. با این حال، قیمت بالای اسانس ها به عنوان مانع اصلی برای بازار عمل می کند. همچنین، انتظار می رود افزایش تقاضا برای اسانس به عنوان نگهدارنده طبیعی، فرصت هایی را برای رشد بازار اسانس ها فراهم کند.

تقاضای فزاینده برای اسانس ها در لوازم آرایشی، غذا و نوشیدنی، داروسازی، خوشبوکننده های هوا و سایر صنایع مصرف نهایی، رشد بازار اسانس ها را در سطح جهان افزایش می دهد. تمایل فزاینده مشتریان به محصولات آرایشی معطر و خوشبوکننده های هوا، رشد بازار را تسریع می کند. علاوه بر این، پذیرش رو به رشد رایحه درمانی در بین مصرف کنندگان احتمالاً تقاضای بازار برای روغن های ضروری را در دوره پیش بینی افزایش می دهد. صنعتی شدن سریع در کشورهایی مانند هند، چین و برزیل، صنایع مصرفی نهایی را تقویت کرده است، که منجر به تقاضای بیشتر برای مواد معطر و طعم دهنده می شود.

تقاضای بازار جهانی اسانس در سال 2020 حدود 247.08 کیلوتن برآورد شد و انتظار می رود با نرخ رشد ترکیبی سالانه 7.5 درصد از سال 2020 تا 2027 رشد کند.

اسانس ها مزیت های زیادی برای سلامتی دارند و به همین دلیل پیش‌بینی می‌شود که تقاضای آنها را در کاربردهای دارویی و پزشکی افزایش یابد. بر خلاف بسیاری از داروها و داروهای معمولی، اسانس ها عوارض جانبی عمده ای ندارند و این ویژگی اسانس ها عامل اصلی رشد بازار آن است. علاوه بر این، افزایش شیوع مشکلات سلامتی، و بیماری های مزمن مانند مشکلات قلبی عروقی، آلزایمر و برونشیت، تقاضای بیشتری برای اسانس‌های مفید در کاربردهای آروماتراپی ایجاد می‌کند.

در اینجا به بررسی مختصر انواع گیاهانی که میتوانید برای منظوری خاص تولید کنید میپردازیم:

گیاهانی که برای بهبود خواب مناسب هستند:

اسطوخودوس، ترنج، مریم گلی، بابونه

گیاهانی که برای کاهش اضطراب مناسب هستند:

نارنج، گل سرخ، لیمو، اسطوخودوس

گیاهانی که برای بیدار شدن و افزایش تمرکز مناسب هستند:

نعناع تند، نارنجی شیرین، رزماری، لیمو

گیاهانی که برای تقویت روحیه مناسب هستند:

اسطوخودوس، علف لیمو، نعناع فلفلی

گیاهانی که برای کاهش آکنه مناسب هستند:

لیمو، دارچین، درخت چای

گیاهانی که برای کاهش پیری پوست مناسب هستند:

گل سرخ، جوجوبا، دانه هویج، نارنگی